Türk Tabipleri Birliği (TTB) Etik Şurası tarafınca yapılan açıklamada “Toplum sıhhatinin korunması ortak unsurunun gereği olarak aşının mecburî kılınması imkanlıdır. Öncelikle bu düzenleme açık, anlaşılabilir ve muhakkak ölçütlere uygun bir yasal çerçeve ile yapılmalıdır” denildi.
Türk Tabipleri Birliği (TTB), ‘zorunlu aşı uygulaması’ hakkında etik konsey görüşünü paylaştı. TTB’nin açıklamasında şu sözler yer aldı:
* Bulaşıcı hastalıklar ve bunlara bağlı salgınlar insanlık tarihi kadar eskidir. Salgınlar yol açtıkları kitlesel hastalık durumu ve vefatlar niçiniyle bireyler ve toplumları derinden etkileyerek siyasi, ekonomik, kültürel yapılarda değişiklikler yaratmıştır.
“BENZER SALGINLARA HAZIRLIKLI OLMAMIZI GEREKTİRİYOR”
* Tarihi süreç ortasında bakıldığında tarım ihtilalinin gerçekleşmesi daha sonrası yerleşik yaşama geçilmesi, hayvanların evcilleştirilerek onlarla yakın temas içine girilmesi üzere niçinlerle mikroorganizmalar ile artan yakın ilgi kararı bulaşların ve salgınların arttığı görülmektedir. Günümüzde ise kapitalizmin çevreyi ve farklı cinsleri sömürüsü, insanın tabiata yırtıcı müdahalesi ile ekolojik istikrarın ve ekosistemlerin bozulması ve eşitsizliklerin artmasının bugün yaşanmakta olan pandeminin en kıymetli niçinleri içinde yer alması, misal salgınlara hazırlıklı olmamızı gerektirmektedir.
* Kelam konusu hastalıklarla çabada ise esirgeyici hekimlik yaklaşımları her vakit epey değerli olmuştur. Tesirli tedavi araçlarının olmadığı şartlarda kelam konusu hastalıklarla çabada hami tedbirler daha da kıymet kazanmıştır. Bu kapsamda en faal esirgeyici formüller içinde yer alan ve insanlığın ortak pahası olan aşılar geçen yüzyılın en değerli halk sıhhati kazanımlarından biri olmuştur.
* Aşıların bilimsel bilgi üretme basamaklarının tamamı gerçekleştirilerek üretilmeleri tesirli ve inançlı olmalarını sağlamaktadır. Yapılan bilimsel araştırmalardan elde edilen sonuçlara bakılırsa COVID-19’a karşı korunmanın faal ve geçerli formlarının başında aşıların geldiği ortaya konmuştur.
* Bu bilimsel gerçekliğe rağmen bugün temelde bir idare biçimi olarak bilgiyi değersizleştiren, gerçek yanlış ayrımının yapılmasını engelleyen, hakikatin çarpıtılması ile belirsizlik ortamları yaratan siyasetler kararı insanın düşünme yetisi örselenmekte ve aşı tedirginliği yaşanmaktadır. Bunun yanında bilhassa son 20 yıldır aşı konusunda sürdürülen gerici sıhhat siyasetleri ile aşı zıtlığı körüklenmekte ve aşı yaptırma kişisel tercihe indirgenmektedir.
“AŞI TEREDDÜDÜNÜ VE ZITLIĞINI BESLİYOR”
* Devlet, sağlıklı hayat hakkının sağlanması ödevinin gereğini yerine getirmemekte, bahis hakkındaki belirsizlikleri ortadan kaldıracak tavır almamakta, toplumu bilgilendirmeyerek ve şeffaf davranmayarak aşı tereddüdünü ve tersliğini beslemektedir. Yalnızca bir meta olarak aşı temin edilmesi, üstte belirtilen öteki sorumluluklar yerine getirilmeksizin isteyenin aşı olmasının söylenmesi, aşıyla ilgili tutarsız açıklamalar yapılması toplumdaki güvensizliği, aşı tereddüdü ve aykırılığını pekiştirmektedir.
* Devlet pandemi idaresinde gerekli tedbirleri yerinde ve vaktinde almadığı ve aşının yaygın bir biçimde uygulanması konusundaki sorumluluklarını gereğince yerine getirmediği için toplumsal bağışıklık sağlanamamış, hadiseler ve vefatlar artmıştır. Bu durum devletin bireylerin ve toplumun haklarının, refahının korunması için makul aksiyonları mecburî kılma yetkisi olduğu göz önüne alınarak, zarurî aşı uygulaması tartışmasının gündeme gelmesine niye olmaktadır. Kelam konusu gündemin toplum sıhhati ile alakası, Etik Şurası olarak mevzunun değerlendirilmesini gerektirmiştir.
“KİŞİLİK HAKLARINI İHLAL EDEBİLECEK ÇOK TEHLİKELİ BİR YAKLAŞIMDIR”
* Bahis etik açıdan değerlendirilirken temelde vücut bütünlüğünün korunması, kişisel özgürlük, özerk karar verme hakkı ve toplumsal fayda başlıklarında ele alınmaktadır. Etik Konsey tarafınca daha evvel “Aşı Konusunda Yaşanan Tereddütler, Aşı Reddi ve Aşı Zıtlığı Konusunda Etik Şura Görüşü” başlıklı görüş oluşturulmuştur. Kelam konusu görüşte “Genelleyici bir yaklaşımla, birey özerkliğinin toplum faydası münasebet gösterilerek çiğnenebileceği anlayışı, kişilik haklarını ihlal edebilecek fazlaca tehlikeli bir yaklaşımdır.
* tıpkı vakitte, hassas bireylerin bağışıklanmasıyla toplum seviyesinde faal ve inançlı muhafaza sağlanabilen bulaşıcı hastalıklar özelinde, bir bedel olarak toplum faydası birey özerkliğinin üzerinde ele alınması gerekliliktir.” tabirine yer verilmiştir. Bahis “toplumsal bağ ortasında yer alan tüm üyeler içindeki bağlantının temelini, birbirine karşı sorumluluk oluşturur.
* Bu niçinle ferdi güzelin toplumun öteki kısımlarına ziyan vereceği durumlarda, ferdî güzel, ‘zarar vermeyeceksin’ prensibi gereği bir fayda olarak görülemez. Zira başkalarını gözetmeyen bir kişisel fayda, toplumsal bağı, toplumsal dayanışmayı zedeler” telaffuzuyla ferdi özerklik ve toplumsal faydanın bir arada korunması ve bunun imkanlı olduğu halinde temellendirilmiştir.
“AŞI KONUSU YALNIZCA VÜCUT BÜTÜNLÜĞÜ ÜZERİNDEN ELE ALINAMAZ”
* Vücut bütünlüğüne dokunulmaması mutlak hak olarak kabul edilir. Lakin toplumsal fayda ve toplum sıhhatinin korunması göz önüne alındığında, aşı konusu yalnızca vücut bütünlüğü üzerinden ele alınamaz. Aşı olunmaması durumunda öteki bireylerin de hasta bulunmasına, hatta ömür hakkını kaybetmesine niye olunabildiği göz önüne alındığında, problemin yalnızca aşı olmayı reddeden kişinin vücut bütünlüğü ile sonlu olmadığı görülmektedir.
* Ferdî özgürlük teriminin kişisel hürlük manasına gelmediği unutulmamalıdır. Özgürlük kavramı öznenin “ben” olduğu özel alana dairdir. Bir fonksiyon gerçekleştirdiğimiz anda özgürlük alanından çıkarak iştirak alanına dahil oluruz ki, artık bu durumda iştirak unsurları geçerlilik kazanır. Ortak alanda ise artık özne “herkes” olmuştur.
* Bu durumda bir ortada yaşama şuuruyla kendimiz için istediğimiz her şeyi herkes için isteme ilgisinde, yani gerçekleştirdiğimiz hareketin diğerleri için ne manaya geldiği de düşünüldüğünde, özgürlük kavramı lisana getirilebilir. özetlemek gerekirse özgürlük hürlükle değil ahlaki özne olma ile ilintilidir. Salgın hastalık durumunda geçerli iştirak unsuru “toplumsal yarar”dır ve bunun sağlanması için bilimsel bilgilerin doğrultusunda aşı uygulanması gerekmektedir.
* Ömür hakkı başka hakların gerçekleşebilmesinin imkanını sağlaması niçiniyle tüm hak ve toplumsal yararların üstünde bir bedeldir. Özgürlük, toplumsal hayatta başka insanlara ve topluma karşı sorumluluklar da içeren, yalnızca özgürlük manasına gelmeyen bir kavramdır. Özgürlüğün bu niteliğini göz gerisi etmek her insanın eşit bir biçimde özgürlüğe hakkı olduğu anlayışını hiçe saymak manasına gelecektir.
“AŞININ MECBURÎ KILINMASI OLANAKLIDIR”
* Bu kıymetlendirme kapsamında yaşanmakta olan salgın süreci ele alındığında evvela aşağıdaki soruların bilimsel cevaplarını vermek gerekecektir:
* Toplumsal hayatın sürdürülmesi için korunma gerekli midir? Var olan aşılar bu muhafazayı sağlamakta mıdır? Aşıdan öbür, aşı kadar tesirli müdafaa formları kelam konusu mudur? Salgının önlenmesi için aşı uygulamasıyla toplumsal bağışıklığın sağlanması mümkün müdür?
* Pandemi sürecinde aşı uygulanmasının tesirli ve inançlı bir çaba aracı olduğu bir epeyce ülke tecrübesiyle bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Bu bağlamda aşı uygulanması pandeminin denetim altına alınması, hatta bitmiş oldurilmesi için bir gerekliliktir.
* Bu değerlendirmeler kapsamında toplum sıhhatinin korunması ortak unsurunun gereği olarak aşının mecburî kılınması imkanlıdır. Öncelikle bu düzenleme açık, anlaşılabilir ve belirli ölçütlere uygun bir yasal çerçeve ile yapılmalıdır. Burada aşı olmayanların Anayasada tanımlanan temel hak ve özgürlüklerini ölçüsüz sınırlandırmayacak, hakkın özüne dokunmayacak biçimde hak sınırlamalarına gidilmesi kelam konusu olabilmektedir. bu biçimdece ferdî hürlük kapsamında, vücut bütünlüğü ve kişisel özerklik de korunarak kişi ortak alana katılmamayı seçerek aşı olmama istemini de gerçekleştirebilecektir.
“GEREKLİ NORMATİF DÜZENLEMELERİ YÜRÜRLÜĞE KOYMALI”
* Bu bağlamda TTB Etik Şurası her insanın sağlıklı hayat hakkını sağlama ödevi olan devlete sorumluluklarını hatırlatmayı bir bakılırsav bilir:
* Bilimin aşıların inançlı, tesirli ve gerekli olduğunu belirttiği ve yetkililerin de bu hakikati reddetmediği açık olduğuna bakılırsa, rastgele bir zarurî uygulamaya ihtiyaç duyulmaması için, devletin evvela toplumun kültürel pahalarını de göz önüne alarak halkı şeffaf ve hakikat bilgilerle aydınlatması, insanların onam vereceği ve aşılama çalışmalarına istekli olarak katılacağı bir ortamı oluşturması beklenir.
* Bunun gerçekleştirilemediği durumda ise devlet, toplumsal bağışıklığın sağlanması gayesiyle gerekli normatif düzenlemeleri yürürlüğe koymalıdır.
* Devlet, aşıya her insanın ulaşımını sağlayacak düzenlemeleri yapmalıdır.
* Devlet aşıya ulaşma konusunda eza çeken dezavantajlı kümeler için ek tedbirler alarak ihtimam ödevini yerine getirmelidir.
* Devlet, sürecin özerk ve bilimsel bir yapı tarafınca daima ve sistemli olarak denetlenmesini, izlenmesini sağlamalı ve elde edilen bilimsel bilgilere göre oluşturulan teklifler doğrultusunda tavır almalıdır.
* Devlet aşılama çalışmalarının sonuçlarını tertipli ve daima bir halde kıymetlendirmeli, şeffaf bir halde paylaşmalıdır.
* Devlet kitlesel aşı uygulamalarında ortaya çıkabilecek aşı daha sonrası istenmeyen tesirleri dikkatle izlemeli, ziyanların tamamını acilen karşılamalıdır.
* Aşı olmayanların yaratacağı COVID-19 hastalık yükü, sıhhat sisteminin ve sıhhat çalışanlarının üstündeki taşınamaz hale gelen yükü daha da artıracak ve sıhhat hakkına erişimi güçleştirecektir. Tüm bilimsel bilgiye ve toplumu etkileyen olumsuz sonuçlara rağmen diğerlerine ziyan vereceğini bilerek aşı olmaktan kaçınmak ahlaki özne olma özelliğinin yitimidir.
* Bir ortada yaşamanın yaptıklarımızın öbürleri için ne manaya geldiğini düşünmeyi de gerektirdiği açıktır. Kişi hürlük ortasında aşı olmayarak oburlarının da ziyan görmesine niye oluyorsa, bu özgürlük kavramı kapsamında olmayacaktır. Sıhhat hakkının yalnızca kişisel olarak kendimizin değil, her insanın sıhhatiyle ilintili olduğu unutulmamalıdır.
Türk Tabipleri Birliği (TTB), ‘zorunlu aşı uygulaması’ hakkında etik konsey görüşünü paylaştı. TTB’nin açıklamasında şu sözler yer aldı:
* Bulaşıcı hastalıklar ve bunlara bağlı salgınlar insanlık tarihi kadar eskidir. Salgınlar yol açtıkları kitlesel hastalık durumu ve vefatlar niçiniyle bireyler ve toplumları derinden etkileyerek siyasi, ekonomik, kültürel yapılarda değişiklikler yaratmıştır.
“BENZER SALGINLARA HAZIRLIKLI OLMAMIZI GEREKTİRİYOR”
* Tarihi süreç ortasında bakıldığında tarım ihtilalinin gerçekleşmesi daha sonrası yerleşik yaşama geçilmesi, hayvanların evcilleştirilerek onlarla yakın temas içine girilmesi üzere niçinlerle mikroorganizmalar ile artan yakın ilgi kararı bulaşların ve salgınların arttığı görülmektedir. Günümüzde ise kapitalizmin çevreyi ve farklı cinsleri sömürüsü, insanın tabiata yırtıcı müdahalesi ile ekolojik istikrarın ve ekosistemlerin bozulması ve eşitsizliklerin artmasının bugün yaşanmakta olan pandeminin en kıymetli niçinleri içinde yer alması, misal salgınlara hazırlıklı olmamızı gerektirmektedir.
* Kelam konusu hastalıklarla çabada ise esirgeyici hekimlik yaklaşımları her vakit epey değerli olmuştur. Tesirli tedavi araçlarının olmadığı şartlarda kelam konusu hastalıklarla çabada hami tedbirler daha da kıymet kazanmıştır. Bu kapsamda en faal esirgeyici formüller içinde yer alan ve insanlığın ortak pahası olan aşılar geçen yüzyılın en değerli halk sıhhati kazanımlarından biri olmuştur.
* Aşıların bilimsel bilgi üretme basamaklarının tamamı gerçekleştirilerek üretilmeleri tesirli ve inançlı olmalarını sağlamaktadır. Yapılan bilimsel araştırmalardan elde edilen sonuçlara bakılırsa COVID-19’a karşı korunmanın faal ve geçerli formlarının başında aşıların geldiği ortaya konmuştur.
* Bu bilimsel gerçekliğe rağmen bugün temelde bir idare biçimi olarak bilgiyi değersizleştiren, gerçek yanlış ayrımının yapılmasını engelleyen, hakikatin çarpıtılması ile belirsizlik ortamları yaratan siyasetler kararı insanın düşünme yetisi örselenmekte ve aşı tedirginliği yaşanmaktadır. Bunun yanında bilhassa son 20 yıldır aşı konusunda sürdürülen gerici sıhhat siyasetleri ile aşı zıtlığı körüklenmekte ve aşı yaptırma kişisel tercihe indirgenmektedir.
“AŞI TEREDDÜDÜNÜ VE ZITLIĞINI BESLİYOR”
* Devlet, sağlıklı hayat hakkının sağlanması ödevinin gereğini yerine getirmemekte, bahis hakkındaki belirsizlikleri ortadan kaldıracak tavır almamakta, toplumu bilgilendirmeyerek ve şeffaf davranmayarak aşı tereddüdünü ve tersliğini beslemektedir. Yalnızca bir meta olarak aşı temin edilmesi, üstte belirtilen öteki sorumluluklar yerine getirilmeksizin isteyenin aşı olmasının söylenmesi, aşıyla ilgili tutarsız açıklamalar yapılması toplumdaki güvensizliği, aşı tereddüdü ve aykırılığını pekiştirmektedir.
* Devlet pandemi idaresinde gerekli tedbirleri yerinde ve vaktinde almadığı ve aşının yaygın bir biçimde uygulanması konusundaki sorumluluklarını gereğince yerine getirmediği için toplumsal bağışıklık sağlanamamış, hadiseler ve vefatlar artmıştır. Bu durum devletin bireylerin ve toplumun haklarının, refahının korunması için makul aksiyonları mecburî kılma yetkisi olduğu göz önüne alınarak, zarurî aşı uygulaması tartışmasının gündeme gelmesine niye olmaktadır. Kelam konusu gündemin toplum sıhhati ile alakası, Etik Şurası olarak mevzunun değerlendirilmesini gerektirmiştir.
“KİŞİLİK HAKLARINI İHLAL EDEBİLECEK ÇOK TEHLİKELİ BİR YAKLAŞIMDIR”
* Bahis etik açıdan değerlendirilirken temelde vücut bütünlüğünün korunması, kişisel özgürlük, özerk karar verme hakkı ve toplumsal fayda başlıklarında ele alınmaktadır. Etik Konsey tarafınca daha evvel “Aşı Konusunda Yaşanan Tereddütler, Aşı Reddi ve Aşı Zıtlığı Konusunda Etik Şura Görüşü” başlıklı görüş oluşturulmuştur. Kelam konusu görüşte “Genelleyici bir yaklaşımla, birey özerkliğinin toplum faydası münasebet gösterilerek çiğnenebileceği anlayışı, kişilik haklarını ihlal edebilecek fazlaca tehlikeli bir yaklaşımdır.
* tıpkı vakitte, hassas bireylerin bağışıklanmasıyla toplum seviyesinde faal ve inançlı muhafaza sağlanabilen bulaşıcı hastalıklar özelinde, bir bedel olarak toplum faydası birey özerkliğinin üzerinde ele alınması gerekliliktir.” tabirine yer verilmiştir. Bahis “toplumsal bağ ortasında yer alan tüm üyeler içindeki bağlantının temelini, birbirine karşı sorumluluk oluşturur.
* Bu niçinle ferdi güzelin toplumun öteki kısımlarına ziyan vereceği durumlarda, ferdî güzel, ‘zarar vermeyeceksin’ prensibi gereği bir fayda olarak görülemez. Zira başkalarını gözetmeyen bir kişisel fayda, toplumsal bağı, toplumsal dayanışmayı zedeler” telaffuzuyla ferdi özerklik ve toplumsal faydanın bir arada korunması ve bunun imkanlı olduğu halinde temellendirilmiştir.
“AŞI KONUSU YALNIZCA VÜCUT BÜTÜNLÜĞÜ ÜZERİNDEN ELE ALINAMAZ”
* Vücut bütünlüğüne dokunulmaması mutlak hak olarak kabul edilir. Lakin toplumsal fayda ve toplum sıhhatinin korunması göz önüne alındığında, aşı konusu yalnızca vücut bütünlüğü üzerinden ele alınamaz. Aşı olunmaması durumunda öteki bireylerin de hasta bulunmasına, hatta ömür hakkını kaybetmesine niye olunabildiği göz önüne alındığında, problemin yalnızca aşı olmayı reddeden kişinin vücut bütünlüğü ile sonlu olmadığı görülmektedir.
* Ferdî özgürlük teriminin kişisel hürlük manasına gelmediği unutulmamalıdır. Özgürlük kavramı öznenin “ben” olduğu özel alana dairdir. Bir fonksiyon gerçekleştirdiğimiz anda özgürlük alanından çıkarak iştirak alanına dahil oluruz ki, artık bu durumda iştirak unsurları geçerlilik kazanır. Ortak alanda ise artık özne “herkes” olmuştur.
* Bu durumda bir ortada yaşama şuuruyla kendimiz için istediğimiz her şeyi herkes için isteme ilgisinde, yani gerçekleştirdiğimiz hareketin diğerleri için ne manaya geldiği de düşünüldüğünde, özgürlük kavramı lisana getirilebilir. özetlemek gerekirse özgürlük hürlükle değil ahlaki özne olma ile ilintilidir. Salgın hastalık durumunda geçerli iştirak unsuru “toplumsal yarar”dır ve bunun sağlanması için bilimsel bilgilerin doğrultusunda aşı uygulanması gerekmektedir.
* Ömür hakkı başka hakların gerçekleşebilmesinin imkanını sağlaması niçiniyle tüm hak ve toplumsal yararların üstünde bir bedeldir. Özgürlük, toplumsal hayatta başka insanlara ve topluma karşı sorumluluklar da içeren, yalnızca özgürlük manasına gelmeyen bir kavramdır. Özgürlüğün bu niteliğini göz gerisi etmek her insanın eşit bir biçimde özgürlüğe hakkı olduğu anlayışını hiçe saymak manasına gelecektir.
“AŞININ MECBURÎ KILINMASI OLANAKLIDIR”
* Bu kıymetlendirme kapsamında yaşanmakta olan salgın süreci ele alındığında evvela aşağıdaki soruların bilimsel cevaplarını vermek gerekecektir:
* Toplumsal hayatın sürdürülmesi için korunma gerekli midir? Var olan aşılar bu muhafazayı sağlamakta mıdır? Aşıdan öbür, aşı kadar tesirli müdafaa formları kelam konusu mudur? Salgının önlenmesi için aşı uygulamasıyla toplumsal bağışıklığın sağlanması mümkün müdür?
* Pandemi sürecinde aşı uygulanmasının tesirli ve inançlı bir çaba aracı olduğu bir epeyce ülke tecrübesiyle bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Bu bağlamda aşı uygulanması pandeminin denetim altına alınması, hatta bitmiş oldurilmesi için bir gerekliliktir.
* Bu değerlendirmeler kapsamında toplum sıhhatinin korunması ortak unsurunun gereği olarak aşının mecburî kılınması imkanlıdır. Öncelikle bu düzenleme açık, anlaşılabilir ve belirli ölçütlere uygun bir yasal çerçeve ile yapılmalıdır. Burada aşı olmayanların Anayasada tanımlanan temel hak ve özgürlüklerini ölçüsüz sınırlandırmayacak, hakkın özüne dokunmayacak biçimde hak sınırlamalarına gidilmesi kelam konusu olabilmektedir. bu biçimdece ferdî hürlük kapsamında, vücut bütünlüğü ve kişisel özerklik de korunarak kişi ortak alana katılmamayı seçerek aşı olmama istemini de gerçekleştirebilecektir.
“GEREKLİ NORMATİF DÜZENLEMELERİ YÜRÜRLÜĞE KOYMALI”
* Bu bağlamda TTB Etik Şurası her insanın sağlıklı hayat hakkını sağlama ödevi olan devlete sorumluluklarını hatırlatmayı bir bakılırsav bilir:
* Bilimin aşıların inançlı, tesirli ve gerekli olduğunu belirttiği ve yetkililerin de bu hakikati reddetmediği açık olduğuna bakılırsa, rastgele bir zarurî uygulamaya ihtiyaç duyulmaması için, devletin evvela toplumun kültürel pahalarını de göz önüne alarak halkı şeffaf ve hakikat bilgilerle aydınlatması, insanların onam vereceği ve aşılama çalışmalarına istekli olarak katılacağı bir ortamı oluşturması beklenir.
* Bunun gerçekleştirilemediği durumda ise devlet, toplumsal bağışıklığın sağlanması gayesiyle gerekli normatif düzenlemeleri yürürlüğe koymalıdır.
* Devlet, aşıya her insanın ulaşımını sağlayacak düzenlemeleri yapmalıdır.
* Devlet aşıya ulaşma konusunda eza çeken dezavantajlı kümeler için ek tedbirler alarak ihtimam ödevini yerine getirmelidir.
* Devlet, sürecin özerk ve bilimsel bir yapı tarafınca daima ve sistemli olarak denetlenmesini, izlenmesini sağlamalı ve elde edilen bilimsel bilgilere göre oluşturulan teklifler doğrultusunda tavır almalıdır.
* Devlet aşılama çalışmalarının sonuçlarını tertipli ve daima bir halde kıymetlendirmeli, şeffaf bir halde paylaşmalıdır.
* Devlet kitlesel aşı uygulamalarında ortaya çıkabilecek aşı daha sonrası istenmeyen tesirleri dikkatle izlemeli, ziyanların tamamını acilen karşılamalıdır.
* Aşı olmayanların yaratacağı COVID-19 hastalık yükü, sıhhat sisteminin ve sıhhat çalışanlarının üstündeki taşınamaz hale gelen yükü daha da artıracak ve sıhhat hakkına erişimi güçleştirecektir. Tüm bilimsel bilgiye ve toplumu etkileyen olumsuz sonuçlara rağmen diğerlerine ziyan vereceğini bilerek aşı olmaktan kaçınmak ahlaki özne olma özelliğinin yitimidir.
* Bir ortada yaşamanın yaptıklarımızın öbürleri için ne manaya geldiğini düşünmeyi de gerektirdiği açıktır. Kişi hürlük ortasında aşı olmayarak oburlarının da ziyan görmesine niye oluyorsa, bu özgürlük kavramı kapsamında olmayacaktır. Sıhhat hakkının yalnızca kişisel olarak kendimizin değil, her insanın sıhhatiyle ilintili olduğu unutulmamalıdır.